تحقیق درباره تایپوگرافی در ایران

دانلود تحقیق و مقاله رایگان با عنوان تحقیق درباره تایپوگرافی در ایران

متأسفانه تاكنون تایپوگرافی درایران معاصر به دلیل عدم شناخت طراحان گرافیك از ویژگی‌ها و چند و چون خط فارسی و نوع نگارش آن در اقلا‌م مختلف خوشنویسی و یا تمایل به شیوه‌ها و ملك‌های زیبایی شناسی و نوع نگارش در تایپوگرافی غرب دچار مشكلا‌ت فراوانی بوده و می‌باشد.

هرچند قصد نداریم حركتهای درست و اصولی را از جانب طراحان با تجربه و آشنا باخط ولو بسیار از درك را نادیده بگیریم. ولی شایان ذكراست كه بسیاری از فعالیتهایی كه تا به امروز در این رشته در ایران صورت گرفته، خصوصا نشانه‌های نوشتاری، بدلیل موارد ذكر شده فاقد اصول زیبایی‌شناسی و قوانین نگارش خط فارسی صورت گرفته است. پیشینه‌ی خط فارسی و تلا‌ش‌های صورت گرفته در روند تكامل آن به حتی كه سزاوار توجه بیشتری است.

بررسی و تجزیه و تحلیل آثار موفق و ماندگار، بیانگر این است كه هدف از تایپوگرافی، ارسال هرچه مؤثرتر پیام، برقراری ارتباط لا‌زم، ایجاد تفهیم و تفاهم نفوذ بیشتر ‌ نسبت به نوشتار عادی ‌ بوده است.

بعد از گذشت سالیان، هنوز هم این اهداف كم و بیش در كار تایپوگرافی وجود دارد و هدفهایی را هم كم‌كم به خود اختصاص داده كه كل این هدفها را، در مرحله‌ی اول می‌توان به: اهداف فرهنگی، آموزشی، پرورشی، اهداف موضوعی و اهداف اقتصادی و تجاری بخش‌بندی كرد.

با گذشت زمان و توجه به هنر گرافیك و گسترش خدمات آن در جهت برقراری ارتباط تصویری به این قضیه توجه ویژه‌ای شد و كشف ظرفیت‌های بصری خط و در مواردی همراهی تصاویر با خط در طراحی عناوین با علا‌قه بیشتری دنبال شد.

از عرصه‌های بسیار مناسب برای شكل‌گیری و بروز كارهای تایپوگرافی می‌توان به طراحی پوستر، آگهی، روی جلد كتاب، نشریات، نوارهای كاست، بیل‌بوردها و … اشاره كرد. طراحان گاه به طراحی عناوین آثارشان متناسب با تصویر به كار گرفته شده و در جهت تقویت مفاهیم و محتوای اثر پرداخته‌اند و یا در بعضی موارد، صرفا طراحی نوشتار را برای خلق آثار كافی دانسته و برای ارسال هرچه موثرتر پیام با متوسل ‌شدن به فنون تایپوگرافی، كیفیت‌های بصری نوشتار را نمایش داده‌اند.

تایپوگرافی در رشته‌های دیگر ‌ غیر از گرافیك ‌ همچون نقاشی نیز، ظهور كرده است و چه بسا نقاشان در برخی موارد بهتر از این فرمها بهره جستند و برخوردی متفاوت با آن داشتند. اشخاصی همچون حسین زنده رودی كه یكی از به وجود آورندگان مكتب «سقاخانه» است، از این خصوصیات حروف به خوبی استفاده كرد. زنده رودی در عرصه‌های مختلف از جمله معماری، نقاشی، سرامیك، مجسمه‌سازی، قالی‌بافی و … كار كرده است. از میان آثار او كارهای به یاد ماندنی‌اش در فرودگاه ریاض و جده عربستان سعودی معروف‌اند.

با توجه به نكات فوق‌الذكر می‌توان گفت كه تایپوگرافی و مورد استفاده آن با گذشته متفاوت است، كه البته این امری بدیهی است. ولی عدم استفاده آن در گرافیك محیطی و به خصوصی بناهای معماری امروز بسیار سوال برانگیز است. زیرا تاریخچه‌ای كه بررسی شد نشان می‌دهد كه این مسئله پیشینه وسیعی دارد و بسیار مورد توجه بوده است. اینكه امروز هنرمندان از خط و خوشنویسی و تایپوگرافی در گرافیك محیطی بهره نمی‌گیرند مسئله‌ایست كه باید مورد بررسی قرار گیرد. البته ممكن است در مواردی معدود به آن پرداخته شده باشد كه این نتیجه با توجه به محدودیت‌های تحقیق حاضر، حاصل گشته است.

تعریف تایپوگرافی

عقیده بر این است طراحان وظیفه انتقال ذهنیات خود و پیام موضوع را در طرح‌هایشان بر تصویر و حروف قرار می‌دهند. اینک خط ، در روند تحولات جدید ، وظیفه خود را خوانایی و سهولت نگارش نمی‌داند و کم و بیش به فرمی زیبا تبدیل شده است که در درجه اول مفهوم نوشته را قبل از خوانده شدن ، بیان می‌کند.

در این دوره با رواج تایپوگرافی که سعی در تقویت ویژگی بصری حروف و نزدیک کردن نوشته به تصویر دارد ، برخی آن را با “خط نگاره” ، “خط نگاری” ، ” کالیگرافی” و “طراحی حروف” هم‌مسیر می‌دانند. در حالی که تایپوگرافی ، اثری گرافیکی است که حروف ساختار اصلی آن را تشکیل می‌دهد و از فونت‌های موجود با دخل و تصرفاتی که در آنها برای کشف ویژگی‌های بصری حروف انجام می‌شود ، استفاده می‌کند. اما طراحی حروف به معنای آنست که الفبایی را طراحی کنیم که قابلیت تایپ در موقعیت‌های گوناگون را داشته باشد.

در حالی که تایپوگرافی هدف دیگری دارد ، برخلاف مسولیتی که در دنیای سنتی به خط واگذار شده بود تا با سهل‌ترین و خواناترین صورت ، مفهوم خود را بیان نماید و در نگاه اول محتوا و مفهوم فرم یکجا به بیننده و خواننده القا شود.

اینک هنرمندان بدعت و شگفتی را به همراه زیبایی، از اهداف مهم بصری تعیین کرده‌اند ، آنهم با سه اقدام مهم یعنی تغییر شکل در حروف (دفرماسیون) ، اغراق در حروف (اگزجریشن) و ساده‌سازی حروف (استیلزیشن) ، تا بتوانند زیبایی ، قدرت ارایه و روح تبلیغ‌گرای آن را بالا ببرند.

اما این روند در بعضی مواقع تا جایی پیش می‌رود که مانند نقاشی ، به حروف بعنوان فرم محض نگاه شده است. شاید این دید در نقاشی مشکلی نداشته باشد ، اما هنرمند گرافیست در روند کاربردهای روزمره ، زیبایی را باسودمندی وگویایی ترکیب می‌کند تا بتواند ذائقه بصری انبوه مخاطبان خود را که اغلب شهروندان معمولی هستند ، تغییر و ارتقا دهد. در این صورت است که بیننده و مخاطب با مشارکت فعال خود در فهم و خواندن خط جدید ، تلاش می‌نماید و این یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های تایپوگرافی در خط معاصر است.

تحولات فرمی خط در ایران از سرلوحه‌های روزنامه‌ها شروع شد و خوشنویسان که در آن زمان عهده‌دار طراحی عنوان نشریات بودند ، به این مهم آگاهی داشتند که با باید برای طراحی عنوان ، زبان بصری جدیدی خلق نمود. آنها از خطهایی چون طغری و نستعلیق برای نوشتن عنوان‌ها استفاده کردند و در ترکیب و نوع اتصالات آنها تغییراتی دادند. البته در پیشینه خوشنویسی ایران نمونه‌هایی از این گونه تلاش را به وفور می‌توان در دوره‌های مختلف دید. تلاشی که برای ابداع شکل‌های نوین و کشف ظرفیت‌های بصری نوشتار انجام گرفته است و در آن خط و نقش به گونه‌ای هم‌ساز درهم می‌آمیزند. طراحی عنوان ، نوعی ویترین و نمایانگر فضا و روحیه مطلب است که امروزه کمتر به آن توجه می‌شود.

از طرف دیگر ، شاید هدف اصلی تایپوگرافی ، سرعت بخشیدن به ارسال هرچه سریع‌تر پیام و برقراری ارتباط بصورت زبان بصری نسبت به نوشتار عادی باشد و مضمونی که از تایپوگرافی در اذهان جای گرفته ، آنست که حروف را بصورت درهم ریخته بر روی کار قرار گیرند. در صورتی که تایپوگرافی چنین نیست. تایپوگرافی به معنای کشف ارزش‌های بصری حروف برای بیان مفهومی جدید است و شاید بدلیل آنکه حروف چاپی فارسی به اندازه کافی دارای تنوع قلم و کاراکتر نیست ، اهمیت هماهنگی شکل و حروف با موضوع ، در جامعه ما بدرستی شناخته نشده و کمتر کسی به این نکته توجه کرده است.

ولی بطور طبیعی ، شکل حروف باید طوری انتخاب شود که دارای هماهنگی تصویری با محتوای آن باشد و در نتیجه درک مطلب برایش بهتر و مطبوع‌تر می‌شود. همان طوری که ” کیوستی واریس” چشم‌انداز فنلاند و گذشته آن را سرچشمه طراحی هنری و گرافیک فنلاند می‌داند ، ما نیز باید از جامعه و گذشته هنری‌مان تاثیر بگیریم.

تایپوگرافی فقط جابجا کردن خط کرسی حروف نیست و باید به ظرفیت‌های حروف فارسی آشنا باشیم. حروف فارسی بخاطر فرم خاصی که دارد برخلاف حروف لاتین ، اگر فواصل بین حروف برداشته شود و بهم نزدیک یا به یکدیگر بچسبند ، خوانایی خود را از دست نداده و می‌توان فرم‌های خاصی را از ترکیب فونت‌های امروزی براساس ترکیبات خوشنویسی گذشته بدست آورد. باید به این نکته توجه داشت که الفبا و حروف بعنوان نمادهایی که عهده‌دار بار فرهنگی و عاطفی هستند ، چیزی فراتر از نمایش الفبایی حروف هستند و این تجربیات برای حروفچینی صفحات نیست ، بلکه برای طراحی عنوان فیلم ، کتاب ، پوستر و . . . است.

ما برای رشد و پیشرفت تایپوگرافی باید با شناخت و توجه به ملاک‌های زیبایی‌شناسی این هنر بر پایه گرایش‌های بومی و ملی ، آن را در فضایی جهانی جستجو کنیم و با فهم صحیح از هنر ایران ، بویژه خوشنویسی ، تایپوگرافی ایران را از تایپوگرافی غربی متمایز کنیم.

تایپوگرافی شاخه‌ای از گرافیک است که با استفاده از حروف چاپی روحیه و كاراكتر ثابتی را به حروف می‌دهد و با تغییرات مختلف، به مفهوم و هدف گرافیست نزدیک می‌شود.

این اواخر، تعداد زیادی نمایشگاه تایپوگرافی در ایران و کشورهای دیگر برگزار شده است که آثار ایرانی‌ در‌ آنها جایگاهی خاص و برجسته داشته‌اند.

تایپوگرافی یکی از مهم‌ترین وجوه تمایز گرافیک ایران است؛ به خاطر این‌که رسم‌الخط ما نسبت به رسم‌الخطی که در کشورهای غربی استفاده می‌شود متفاوت است. این نوع کار برای بیننده و به‌خصوص طراحان گرافیک بین‌المللی خیلی جذاب است. صرفا به خاطر این‌که فرم رسم‌الخط متفاوت است و کاراکتر حروف و الفبای فارسی یا همان الفبای عربی بسیار جذاب است، چون غربی‌ها این حروف را به اندازه‌ی الفبای لاتین ندیده‌اند. و البته این در مورد خط چینی هم صدق می‌کند.

دقیقا. همین داستان در مورد خط چینی هم صدق می‌کند. به همین دلیل تایپوگرافی چینی و استفاده از خوشنویسی آنها در گرافیک هم خیلی مطرح شده و هم در دنیا مورد توجه است.

جوانان و گرافیست‌های ایرانی هم این روزها به شدت علاقه دارند این سبک از هنر را یاد بگیرند. دلیلش چیست که داخل ایران هم از تایپوگرافی استقبال می‌شود؟

تایپوگرافی به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین رشته‌های گرافیک از حدود ۵۰۰ سال پیش در اروپا مطرح بوده و در طراحی گرافیک همه جای دنیا بسیار اهمیت دارد. یعنی فقط در ایران از این هنر استقبال نمی‌شود. تایپوگرافی نقش خیلی اساسی در طراحی گرافیک بازی می‌کند.

دو ملاحظه ی ریشه ای نشانگر تفاوت اصلی و منحصر به فرد تایپوگرافی فارسی نسبت به زبانهای دیگری که از این الفبا استفاده می کنند است:

اول- به کار گرفتن بیشتر یا کمترِ بعضی از مفردات، آواها، و نقطه گذاری  یا مکثهای های خاص در کلمات و زبان فارسی.

دوم- برداشت ها و اَشکال فرهنگی از قبیل: ادبیات فارسی و  نوع بیان های تصویری در هنر ایرانی.

ملاحظات دیگری از نوع ویژگی های جغرافیای طبیعی و نیز جغرافیای انسانی یا  شرایط مردم شناسانه ایرانیان نیز می تواند در شکل گیری سبک های تایپوگرافی فارسی تا حدی تاثیر گذار بوده باشد.

زبان ها و گویشهای دیگری نیز بین مردم ایران وجود دارد، از قبیل ترکی ایرانی یا آذری، ارمنی، زرتشتی و کردی. می دانیم که حداقل دو تای آن ها به صورت جاری از الفبای غیر عربی برای نوشتن استفاده می کنند. ولی در مجموع هیچ یک از آن ها تا کنون سبکی قابل توجه تایپوگرافی به معنی امروزی از خود نشان نداده اند. بهرحال عموم آن مجموعه ای را که در دهه های اخیر مشاهده می کنیم باید تایپوگرافی فارسی خواند، و  برای رسیدن به تایپوگرافی ایرانی همچنان باید در انتظار آثار به زبان یا گویشهای دیگر ایرانی بود.

تایپو گرافی:

هر کجا طراحی گرافیک با متنی که به صورت مکانیکی یا الکترونیکی تایپ یا ماشین شده همراه باشد، خواه ناخواه با طراحی تایپوگرافی سر و کار داریم.  یک کتاب مرجع، قبض برق، مطبوعات، نوشته  های انواع تابلوهای شهری، اعم از چاپی یا  الکترونیک و نیز البته پوستر و غیره همگی نیاز به طراحی تایپو گرافی دارند.

تایپو گرافی همیشه با زبان، کلمات و مفاهیم مشترک بین مردم یک جامعه سر و کار دارد. با این نگاه متوجه می شویم که همیشه نوعی احترام آمیخته با عشق نسبت به مردم در نهادِ کارِ تایپو گرافی نهفته است. نوعی علاقه و گرایش باطنی به دموس ـ کراسیا یا، دموکراسی = مردم + حکومت. هدف آخر طراح تایپو گرافی این است که به کمک تایپ یا قلم و  تصویر نه فقط خواندن را آسان کند، بلکه معنا را به صورتی نو  و خلاقانه القا نـماید، کاری کند که مردم به خواندن و فهمیدن موضوع  با شوق و علاقه جذب شوند. طراحی تایپو گرافی در بهترین شکل خود از معنای مورد نظر اولیه سفارش دهنده فراتر می رود و همیشه چیزی زیباتر به آن می افزاید.

ابزار و زمینه های مورد توجه تایپو گرافیک:

متن و تصویر

انواع قلم های ماشینی برای نگارش با شکل های مختلف حروف

انواع سبک ها و خانواده ها برای قلم

نوع طراحی فاصله بین حروف و خط ها

نوع طراحی خطوط کشیده بین حروف در کلمات و تراز کردن سطرها

اجزای غیر الفبایی قلم مثل علائم نقطه گذاری و شماره ها

تعیین و طراحی اندازه های مختلف برای قلم، ستون ها، حاشیه ها

ترکیب بندی رنگ و شکل برای قلم و تصاویر

کمبودهای قلم های مورد استفاده عربی و فارسی

نبودن چهار عامل یا ابزار اصلی در قلم های عربی و فارسی،  کمبود و محدودیتی خاص به طراحی تایپو گرافی آن ها تـحمیل کرده است، که مهمترین آنها به قرار زیرند:

نا کافی بودن قلم های مناسبی که به طور خاص برای منظورها و کاربردهای مختلف طراحی شده باشند.

کمبود شدید سبک ها و خانواده ی کامل از یک قلم.

نا مناسب بودن ابزار و اجزای فاصله گذاری بین حروف در یک کلمه، جمله و سطر. حال آنکه این اجزا برای قلمهای لاتین غالباً دارای طراحی بسیار مناسب و خوبی هستند.

نا مناسب بودن شیوه ی  کشیده گذاری بین حروف متصل در کلمات.

خط کشیده برای تراز کردن  سطر در حروفچینی فارسی مفید است ولی برای زبان عربی بسیار ضروری است. در حال حاضر کشیده ی قلمها، نیازهای حروفچینی عربی را هم به خوبی پاسخگو نیست.

شیوه و طراحی کشیده گذاری در قلم ها برای زبان فارسی آنقدر ضعف دارد که در حروفچینی کتاب های رسمی آموزشی از سطح دبستان تا دبیرستان ، مدتها است که به طور کلی کنار گذاشته شده است. و زیرا باعث کندی و اختلال در خواندن می شود، و در آنها به جای کشیده فقط از فاصله گذاری بین کلمات استفاده می شود. این کار در واقع پذیرفتن یک عیب نسبتاً کوچک برای جلوگیری از ورود نقصی به مراتب بزرگتر است، و تقریباً هرجا به شیوه ی حروفچینی یا تایپوگرافی متون فارسی،با جدیت نگاه شود از کشیده گذاری به صورت فعلی تا حد ممکن پرهیز می شود.

در طراحی تایپو گرافی نـمایشی و در اندازه های بزرگ مثل تیتر نویسی و عموم اطلاع رسانی ها، نیز محدودیت های زیادی در انتخاب قلم برای طراحان وجود دارد ، که بیشتر به علت ترسیم یا باز طراحی های نا مناسب از یک قلم است. این موضوع تقریباً یک عارضه شناخته شده در تـمام کشورهایی است که از قلم های پایه عربی استفاده می کنند. بنابر این کارهای بنیادین و عقب افتاده زیادی برای طراحان تایپوگرافی که در این مناطق جهان زندگی می کنند، هنوز به جامانده است.

تلقی و برخوردهای خاص طراحان ایرانی به تایپوگرافی:

ابداع و خلاقیت برای جبران کمبودها:

از چندین دهه ی گذشته تا کنون، طراحان گرافیک ایرانی که انگیزه های قوی برای ایجاد طرح های بدیع داشتند، پس از روبرو شدن با کمبودها و محدودیت های قلم های فارسی بیشتر توان حرفه ای و شور و شوق خود را متوجه بخش تایپو گرافی نـمایشی و تیتر نویسی کردند. نظیر آثار گاه بسیار بدیعی که روی جلد کتابها، بسته بندیها و پوسترها ملاحظه می کنیم، هر چند تعداد قابل توجهی از آن ها آمیخته ایست از خطاطی و تایپوگرافی…

باعث تعجب است که علی رغم کمبودهای بسیار در لوازم مورد نیاز تایپوگرافی فارسی ، کوشش های فراوان و گاه تا حدنبوغ آسای طراحان گرافیک نسل های گذشته نظیر استاد مرتضی مـمیز که آثاری قابل توجه در سطح جهانی از خود به جا گذاشته است، باعث الهام و ایجاد انگیزه در بسیاری از طراحان گرافیک بعدی تا کنون شده است، و امروز تعداد قابل توجهی از طراحان با همین جعبه ابزار پر نقص قلم های فارسی توانـمندی های نهفته در امکانات تایپوگرافی در زبان خود را به نمایش در می آورند. ولی برای رفع واقعی کمبودها هنوز باید کوششهای زیادی انجام گیرد.

تلقی و برخوردهای خاص طراحان ایرانی به تایپوگرافی :

به کارگیری گسترده و بدیع از حروف برگردان یا لتراست و حروف شابلونی.

طراحی کلمات برای تیترها با اجرای گرافیک به سبک قلم های ماشینی، با امید به آن که یک کلمه یا تیتر روزی تبدیل به یک قلم کامل شوند.

دستنویسی آزاد، انواع خطاطی و خوشنویسی و نیز خوشنویسی سنتی با تغییرات گرافیکی و ماهرانه طراح.

ایجاد طرح های نوشتاری یا شبیه تایپوگرافی جدید با استفاده از اجزا و مفردات حروف قلم های موجود و ایجاد نوعی تایپو گرافی  آبستره یا انتزاعی.

آمیختن یک یا چند روش متفاوت از نوع بالا در یک ترکیب بندی واحد.

تعدادی کم طراحی و ترکیبندی کاملاً خالص  و ساده و البته خلاق تایپوگرافی با استفاده از همان قلم های موجود و بدون دخل و تصرف در قلم.

آمیختن یک یا چند روش متفاوت از نوع بالا در یک ترکیب بندی واحد.

و امروز:
فن آوری الکترونیک در چند سال گذشته گامهای بزرگی در زمینه اجرا و مهندسی قلم ها و طراحی حروف و قلم های دیجیتال برداشته است. از جمله مهمترین آن ها برای ما اینست که یک قلم را می توان در صدها بلکه چند هزار جز طراحی و تعریف نمود و با همان صفحه کلید معمول ا مروزی آنها را می توان کنار هم چید.  این امکان برای زبان هایی که الفبای پایه ی آن ها عربی است بسیار سودمند است و  شاید بیش از زبان های لاتین کاربرد ریشه ای داشته باشد . علائم آوایی، خطوط کشیده ی مناسب خط و زبان فارسی و صدها  شکل مختلف ترکیبی دو یا چند حرف و نیز توجه به گویشهای مختلف بومی ما، اکنون در یک قلم واحد قابل پیش بینی و طراحی است.  همه اینها خوراک اصلی تایپوگرافی فارسی آینده  و فراگیر ایران خواهند بود. مسلماً طراحان گرافیک ایرانی می توانند سهم خلاقانه ی زیادی در این امر داشته باشند.  و نتیجه ی این کوششها مورد استفاده ی همه ی اقوامی خواهد بود که با این نوع الفبا در این منطقه ی عالم سروکار دارند.

ایجاد قلم هایی با خصوصیات الفبایی دوگانه مثل طراحی قلم عربی یا فارسی شبیه لاتین،  یا لاتین شبیه به فارسی همگی کارهای  تجربی زیبائیست و اکنون امکان پذیر است، ولی  رسیدن به نیازهای پایه ای تایپو گرافی فارسی  با وضع  فعلی و در حال حاضر ضروری تر به نظر می رسد.