روش تحقیق بهره وری در سازمانها

روش تحقیق بهره وری در سازمانها

بخش اول: مبانی نظری پژوهش
تاریخچه بهره وری
واژه بهره وری برای نخستین بار به وسیله ‏فرانسواکنه ‏ ریاضیدان و اقتصاددان طرفدار مکتب ‏فیزیوکراسی (حکومت طبیعت) به کار برده شد. ‏‏«کنه» با طرح جدول اقتصادی ، اقتدار هر دولتی ‏را منوط به افزایش بهره وری در بخش کشاورزی می ‏داند.‏
در سال ۱۸۸۳ فرانسوی دیگری به نام «لیتره»‏ ‏ ‏بهره وری را دانش و فن تولید تعریف کرد. با ‏شروع دوره نهضت مدیریت علمی در اوایل سالهای ‏‏۱۹۰۰، فردریک وینسلوتیلور ‏ و فرانک و لیلیان ‏گیلبرث ‏ به منظور افزایش کارایی کارگران، ‏درباره تفسیم، کار بهبود، روش ها و تعیین زمان ‏استاندارد، مطالعاتی را انجام دادند. بعدها ‏کارایی را دوباره هر یک از عوامل تولید ‏استفاده کردند. اما واژه ای که به تدریج جنبه ‏عمومی تر و کلی تر پیدا کرد و در ادبیات ‏مدیریت رایج گردید، «بهره وری» بود. در سال ‏‏۱۹۵۰ سازمان همکاری اقتصادی اروپا ‏ به طور علمی ‏بهره وری را چنین تعریف کرد‍: «بهره وری حاصل ‏کسری است که از تقسیم مقدار یا ارزش محصول بر ‏مقدار یا ارزش یکی از عوامل تولید به دست می ‏آید. بدین لحاظ می توان از بهره وری سرمایه، ‏مواد اولیه و نیروی کار صحبت کرد.‏
سازمان بین المللی کار ‏ بهره وری را چنین ‏تعریف کرده است:‏
‏«بهره وری» عبارت است از نسبت ستاده به یکی از ‏عوامل تولید (زمین، سرمایه، نیروی کار و ‏مدیریت). در این تعریف «مدیریت» به طور ویژه ‏یکی از عوامل تولید در نظر گرفته شده است. ‏نسبت تولید به هر کدام از این عوامل معیاری ‏برای سنجش بهره وری محسوب می شود.‏
در سال ۱۹۵۸ آژانس بهره وری اروپا ‏ بهره وری را ‏درجه و شدت استفاده موثر از هر یک از عوامل ‏تولید تعریف کرد. همچنین این سازمان اعلام داشت ‏که «بهره وری» یک نوع طرز تفکر و دیدگاهی است ‏بر این پایه که هر فرد می‌تواند کارها و وظایفش ‏را هر روز بهتر از روز قبل انجام دهد. اعتقاد ‏به بهبود بهره وری یعنی داشتن ایمان راسخ به ‏پیشرفت انسانها.‏
در اطلاعیه تشکیل مرکز بهره وری ژاپن در سال ‏‏۱۹۵۵ در ارتباط با اهداف ناشی از بهبود بهره ‏وری  چنین بیان شده است:‏
حداکثر استفاده از منابع فیزیکی، نیروی انسانی ‏و سایر عوامل به روش‌های علمی به طوری که بهره ‏وری به کاهش هزینه های تولید، گسترش بازارها، ‏افزایش اشتغال و بالا رفتن سطح زندگی همه آحاد ‏ملت، منجر می شود. «از دید مرکز بهره وری ‏ژاپن، بهره وری یک اولویت انتخاب ملی است که ‏منجر به افزایش رفاه اجتماعی و کاهش فقر می ‏گردد. مرکز بهره وری ژاپن در زمان تاسیسش در ‏سال ۱۹۵۵ نهضت ملی افزایش بهره وری در این ‏کشور را تحت سه اصل رهنمون ساز به جلو هدایت ‏نموده که عبارتند از:‏
افزایش اشتغال، همکاری بین نیروی کار و مدیریت ‏و توزیع عادلانه و برابر ثمره‌های بهبود بهره ‏وری در میان مدیریت نیروی کار و مصرف کنندگان.‏
دکتر جان کندریک و دانیل کریمر کاهش فقر می ‏گردد. مرکز بهره وری ژاپن در زمان تاسیسش در ‏سال ۱۹۵۵ نهضت ملی افزایش بهره وری در این ‏کشور را تحت سه اصل رهنمون ساز به طور هدایت ‏نموده که عبارتند از:‏
افزایش اشتغال، همکاری بین نیروی کار و مدیریت ‏و توزیع عادلانه و برابر ثمره‌های بهره وری در ‏میدان مدیریت نیروی کار در مصرف کنندگان.‏
دکتر جان کندریک و دانیل کریمر ، بهره وری را ‏در نگرشی اقتصادی یعنی تولید سرانه یا میزان ‏ناخالصی داخلی به ازاء هر نفر ساعت کار می ‏دانند. در اواخر دهه ۱۹۷۰ و اوایل دهه ۱۹۸۰ ‏مرکز بهره‌وری آمریکا ‏ تعریف زیر را ارائه ‏داد. (۲۵)‏

سود = بهره‌وری * قیمت تعدیل شده

تعریف لغوی بهره‌وری:‏
قبل از توضیح در خصوص مفهوم بهره وری و نهایتا ‏ارائه تعریفی کاربردی از این واژه بهتر است ‏واژه بهره وری از نظر لغوی مورد بررسی قرار ‏گیرد.‏
واژه ‏Productivity‏ که واژه‌ای است انگلیسی در لغت ‏به معنای قدرت تولید پارور و مولد بودن است. ‏مثلا زمینی که استعداد زراعت دارد و بذر در آن ‏نشوو نما می‌کند اصطلاحاً زمین ‏Productive‏ یعنی ‏زمینی مولد و بارور گفته می شود مثلا افرادی در ‏اجتماع که ضمن داشتن توان انجام کار فاقد شغل ‏هستند و اصطلاحاً بیکار محسوب می شوند، افرادی ‏Productive‏ ‏non-‎‏ یعنی افرادی غیر مولد خوانده می‌ ‏شوند، پس واژه ‏Productivity‏ در قاموس زبان انگلیسی ‏به داشتن قدرت تولید و بارآور کسی یا چیزی ‏اطلاق می شود.‏
در زبان فارسی کلمه بهره وری به عنوان معادل ‏مصطلح شده است لغت بهره‌وری که از نظر ادبی‌ ‏حاصل مصدر است از واژه بهره ور مشتق شده است و ‏کلمه بهره ور به استناد فرهنگ فارسی معین به ‏معنای بهره‌بر، سود برنده و کامیاب است و ‏نتیجتاً بهره وری در ادبیات فارسی به بهره‌بری ‏با فایده بودن، سود برندگی و کامیابی معنا شده ‏است. چنانچه ملاحظه می شود بین معنای لغوی کلمه ‏Productivity‏ در زبان انگلیسی و معنای لغوی کلمه ‏بهره وری در ادبیات فارسی تفاوت وجود دارد و ‏برگزیدن واژه فارسی بهره وری به جای کلمه ‏Productivity‏ از نظر جایگزینی آن (‏Applied definition‏) ‏رسید.‏
در برخی از متون برای واژه ‏Productivity‏ معادلهای ‏دیگری مانند راندمان، بازدهی قدرت تولید، ‏قابلیت و باروری کارآمدی، برگزیده شده است که ‏جملگی همین مفهوم و معنا را افاده می کنند و ‏هر یک می‌تواند هم معنا با بهره وری به کار ‏رود. (۲۶).‏

تعریف بهره‌وری
بهره وری را می توان زائیده تعادل و روابط ‏متقابل بین انسان، تکنولوژی (سخت و نرم افزار) ‏مواد و انرژی وسازمانها و سیستمها دانست. ‏رابطه متقابل بین این عوامل توسط اطلاعات ‏برقرار می شود و در میان این عوامل انسان از ‏بالاترین اهمیت برخوردار است، زیرا نهایتاً ‏کارآمد بودن دیگر عوامل نیز به وضعیت انسان و ‏رفتارهای او مرتبط می باشد، این نکته در ‏نمودار زیر نشان داده شده‌است. (۳۲).‏

تعریف کاربردی بهره وری
در رابطه با تعریف کاربردی بهره وری اجماع نظر ‏کلی وجود ندارد و تعاریف متعددی از این واژه ‏بحث برانگیز ارائه شده است.‏
از نظر سازمان ملی بهره وری ایران تعریف بهره ‏وری عبارت است از به حداکثر رساندن استفاده از ‏منابع، نیروی انسانی، تسهیلات و غیر، به طریقه ‏علمی، کاهش هزینه های تولید، گسترش بازارها و ‏افزایش اشتغال و کوشش برای افزایش دستمزدهای ‏واقعی و بهبود استانداردهای زندگی، آنگونه که ‏به نفع کارکنان، مدیریت و جامعه باشد. (۶۴).‏
سازمان همکاری اقتصادی اروپا ‏ که به طور رسمی ‏بهره وری را چنین تعریف کرده است: «بهره وری ‏حاصل کسری است که از تقسیم مقدار یا ارزش ‏محصول بر مقدار یا ارزش یکی از عوامل تولید به ‏دست می آید». بدین لحاظ می توان از بهره وری ‏سرمایه، مواد اولیه و نیروی کار صحبت کرد. از ‏نظر سازمان بین المللی کار ‏ بهره وری عبارت ‏است از نسبت ستاده به یکی از عوامل تولید ‏‏(زمین، سرمایه، نیروی کار ومدیریت).‏
آژانس بهره وری اروپا ‏ بهره وری را درجه و ‏شدت استفاده موثر از هر یک از عوامل تولید ‏تعریف کرد و اعلام کرد بهره وری یک نوع طرز ‏تفکر و دیدگاهی است بر این پایه که هر فرد می ‏تواند کارها و وظایفش را هر روز بهتر از روز ‏قبل انجام دهد.‏
مرکز بهره وری ژاپن ‏ ‏ بهره‌وری را حداکثر ‏استفاده از منابع فیزیکی، نیروی انسانی وسایر ‏عوامل به روش های علمی به طوری که بهبود ‏بهره‌وری به کاهش هزینه های تولید، گسترش ‏بازارها، افزایش اشتغال و بالارفتن سطح زندگی ‏همه آماد ملت منجر شود.‏
مرکز بهره وری آمریکا ‏ تعریف ذیل را برای ‏بهره وری ارائه داده است:‏
سود = بهره وری *  قیمت تعدیل شده
جان کندریک ‏ بهره وری را در نگرشی اقتصادی ‏یعنی تولید سرانه یا میزان ناخالصی داخلی به ‏ازا هر نفر ساعت کار می داند.‏
استینر ‏ بهره وری را معیار عملکرد و یا قدرت ‏و توان هر سازمان در تولید کالا و خدمات ‏استیگل ‏ بهره وری را نسبت میان بازده به ‏هزینه عملیات تولیدی تعریف کرده است. از نظر ‏ماندل ‏ بهره‌وری به مفهوم نسبت بین بازده ‏تولید به واحد منبع مصرف شده است که با سال ‏پایه مقایسه می شود. دیویس ‏ تغییر به دست ‏آمده در مقدار محصول در ازاء منابع مصرف شده و ‏فابریکانت ‏ نسبت همیشگی بین خروجی به ورودی ‏را بهره وری تعریف کرده‌اند.‌ (۲۵).‏

سومانت ‏ بهره وری را نسبت بین خروجی محسوس و ‏ورودی محسوس قلمداد می‌کند و ایسترفیلد ‏ ‏بهره‌وری را نسبت بازده سیستم تولیدی به مقداری ‏که از یک یا چند عامل تولید به کار گرفته شده ‏است. (۲۶).‏

دیدگاههای مختلف درباره بهره وری
معمولا سه دیدگاه به شرح زیر درباره بهره‌وری ‏مطرح می شوند:‏
الف- تعریف بهره وری از دیدگاه سیستمی
بهره وری از دیدگاه سیستمی طبیعت پیچیده تری ‏داشته و در کل سیستم مطرح می گردد. بهره وری ‏عبارت است از نسبت بین مجموعه خروجیهای یک ‏سیستم به ورودی های آن:‏ ,………..